बृहत आठौं राष्ट्रिय खेलकुदको भव्य सफलतासँगै एक साँझ तत्कालीन सदस्यसचिव केशव बिष्टले भनेका थिए–‘अब १३औं साग पनि सफल हुन्छ, ऐतिहासिक हुन्छ ।’ ऐतिहासिक कुन अर्थमा? उनीसँग स्पष्ट आधार थिएन । उनले त्यतिबेला यति मात्र भने–‘नेपालगन्जले आयोजना गरेको बृहत राष्ट्रिय खेलकुदपछि भएको आठौं दक्षिण एशियाली खेलकुद ऐतिहासिक बनेको पृष्ठभुमि छ हामीसँग, यसपटक पनि राष्ट्रिय खेलकुद विवादरहित सम्पन्न भएको छ, तसर्थ साथ पनि ऐतिहासिक हुनेछ।’
यसरी हेर्दा दक्षिण एशियाली खेलकुद(साग) र नेपालगन्जबीच त्यस्तो समानता पक्कै छ । नेपालगन्जमा भएका दुवै बृहत राष्ट्रिय खेलकुदले साग यात्रालाई ऐतिहासिक र सार्थक बनाइदिएका छन् । त्यो के भने १३ बर्ष अवरुद्ध राष्ट्रिय खेलकुदलाई नेपालगन्जले ब्युँझायो । त्यही राष्ट्रिय खेलकुदको जगमा छनोट भएका खेलाडीले ३२ स्वर्ण जित्दै नेपाललाई आठौं दक्षिण एशियाली खेलकुद (१९९९, काठमाडौं) ऐतिहासिक बनाइदिए । साग इतिहासमै नेपाल त्यतिबेला पहिलोपटक दोस्रो स्थानमा उक्लिएको थियो । फेरि नेपालगन्जले आठौं राष्ट्रिय खेलकुद आयोजनाको अवसर पायो, १३औं सागका लागि छनोट स्पर्धाका रुपमा । जसरी नेपालगन्जले चौथो राष्ट्रिय खेलकुद विवादरहित ढंगले सफल तुल्याएको थियो, आठौं पनि त्यसरी नै सफल बनायो । त्यही आठौंबाटै छानिएका खेलाडीले १३औं सागमा कमाल गरेर देखाइदिए ।
सदस्यसचिव रमेश सिलवालको ५० स्वर्ण जित्ने दाबीलाई पुर्णता दिने संकेत गरिसकेका छन् । त्यसमा पनि पौडी, एथ्लेटिक्स, भारोत्तोलन, ट्राइथोलन जस्ता इभेन्टमा । पौडीमा गौरिका सिंहले चार स्वर्ण र एक रजत पदक जितेर कीर्तिमान बनाएकी छिन् । बेलायतमा बस्दै आएकी गौरिकाको यो पदकले धेरै ठुलो अर्थ राख्छ । देशका लागि उनको योगदान सबैले सम्झनलायक छ । नेपालगन्जमा भएको आठौं राष्ट्रिय खेलकुदमा समेत गर्मीको पर्वाह नगरी उनले नयाँ राष्ट्रिय कीर्तिमान रचेकी थिइन् । यो माता बागेश्वरीको पवित्र भुमि हो । यस भुमिबाट धेरै राम्रा कुराहरु मात्र यो देशले पाएको छ ।
नेपालगन्जकै चेली सञ्जु चौधरीले भारोत्तोलनमा स्वर्ण पदक जितेर कीर्तिमान बनाएकी छन्, विकास श्रेष्ठले पनि भारोत्तोलनमा स्वर्ण जिते । भारोत्तोलनसँग नेपालगन्जको गहिरो नाता छ । दुई सन्तानकी आमा आयशा शाक्यले दुई स्वर्ण जितेर आम नेपाली महिलाका लागि प्रेरणा बनेकी छिन् । एथ्लेटिक्समा पनि सन्तोषी श्रेष्ठ, गोपीचन्द्र पार्की र किरण बोगटीले स्वर्ण जित्दा अन्य धेरै खेलमा यस्ता कीर्तिमान बनेका छन्, जो साँच्चिकै सुन्दर भविष्यको संकेत गरेका छन् । भनिन्छ नि बिहानीले दिनको संकेत गर्छ । महिला फुटबलमा नेपालगन्जीया चेली निरु थापाको टोलीले रजत पदकमा चित्त बुझाएपनि राम्रो प्रदर्शन गरेका छन् । समग्रमा खेलाडीले राम्रो सन्देश दिन सफल भएका छन् ।
एक विद्धानले कतै भनेका छन् –‘सम्पत्ति नभएर गरिब भइदैन, भएको सम्पत्ति नचिनेर गरिब भइन्छ ।’ विश्वमानचित्रमा नेपाल पनि सम्पत्ति नभएर गरिब भएको देश हैन, सम्पत्ति नचिनेर हो । प्राकृतिक स्रोतको अथाह सम्भावना एकातिर छ, अर्कोतर्फ सगरमाथा र गौतमबुद्धको जन्मस्थल जस्ता संसारलाई लोभ्याउने अचुक अस्त्र हामीसँगै छन् । यी नेपाललाई संसारमा ब्रान्डिङ गर्ने सजिलो उपाय पनि हुन् । यी र यस्तै सम्भावनालाई उजागर गर्दै नेपाल सरकार २०२० लाई भ्रमण बर्ष मनाउने तयारीमा युद्धस्तरमा जुटेको छ । सरकारको उद्देश्य भ्रमण बर्षका बहानामा धेरैभन्दा धेरै विदेशीलाई नेपाल देखाउनु हो । त्यसको अर्थ नेपालको पर्यटन प्रवद्र्धनमा सरकार गम्भीर छ भन्ने सन्देश दिनु पनि हो ।
वास्तवमा पर्यटन भनेको आर्थिक क्षेत्र चलायमान गराउने निकै प्रभावकारी माध्यम हो । विकसित देशहरुले खेलकुद, सिनेमा र साहित्यका इभेन्टमार्फत पर्यटन प्रवद्र्धनमा टेवा पुराइरहेका हुन्छन् । अझ च्याम्पियनसीपभन्दा पनि गेम्स आयोजनामा उनीहरुको बढ्ता रुची देखिन्छ । ओलम्पिक, एशियाड जस्ता गेम्स आयोजनाको जिम्मेवारी लिनुमा चुनौति भन्दा अवसर बढी देख्ने भएकै कारण उनीहरुले समृद्धिको बाटो पछ्याएका हुन् । किनकी पर्यटन भनेको रिक्सा चालकदेखि हवाइजहाज, पान पसलेदेखि पाँच तारे होटलसम्मले लाभ उठाउन सक्ने विधा हो । मानिसहरुको आवागमन बढाउनु नै पर्यटन प्रवद्र्धन हो । त्यसहिसाबले दक्षिण एशियाली खेलकुद(साग) पनि पर्यटन प्रवद्र्धनका लागि एउटा ठुलो अवसर हो ।
दश बर्षे सशस्त्र द्धन्द्ध, र त्यसपछि २०७२ मा गएको महाभुकम्पले थिलथिलो बनाएका भौतिक पुर्वाधार पुननिर्माणको चुनौति एकातिर तेर्सिएको थियो, अर्कोतर्फ सार्क राष्ट्रहरुलाई सामाजिक एकता, आपसी भाइचारा, शान्ति र समृद्धितर्फको यात्रान्मुख भएको सन्देश प्रवाह गर्नु महत्वपुर्ण अवसर पनि नेपालसँग थियो । यही अवसरलाई सदुपयोग गर्दै नेपालले सागमार्फत दक्षिण एशियाभर एउटा गतिलो सन्देश प्रवाह गर्दैछ । नेपाल साँच्चिकै शान्त छ, घुम्न लायक छ, यहाँका बासिन्दा सौम्य छन् भनेर सन्देश प्रवाह गर्ने अवसर बनेको छ, १३औं साग । जुन आइतबार मात्र सुरु भएको छ । नेपालको एकमात्र अन्तराष्ट्रिय दशरथ रंगशालामा राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीले उद्घाटनको उद्घोष गरेसँगै साग सुरु भएको हो । यो त्यही रंगशाला हो, जहाँदेखि सागले यात्रा आरम्भ गरेको थियो सन् १९८४ मा । पहिले साफ गेम्स भनिन्थ्यो, अहिले साग, कतिपय एसए गेम्स पनि भन्छन् । हो, यो सागका परिकल्पनाकार शरदचन्द्र शाह थिए । उनी त्यतिबेला राखेप सदस्यसचिव थिए । वर्णानुक्रमअनुसार बंगलादेशलाई पहिलो संस्करण आयोजना गर्न जिम्मेवारी सुम्पिएपनि त्यतिबेला बंगलादेश सुस्त भइदिएपछि नेपालले नै सुरुवाती साग गर्ने अवसर पाएको थियो । त्यसपछि क्रमैसँग अघि बढेको साग १९९९ मा जन्मघर फर्किएको थियो । आज फेरि २० बर्षपछि जन्मथलो आएको हो । यतिबेला आयोजना स्थलका रुपमा काठमाडौं र पोखरालाई ब्रान्डिङ गरिएपनि ललितपुर र जनकपुरमा पनि खेल सञ्चालन हुदैछन् ।
वास्तवमा आठौं राष्ट्रिय खेलकुदपछि नेपालगन्ज रंगशाला अभिभावक विहिन बनेको छ । उक्त रंगशालालाई पनि कुनै खेलको भेन्यु बनाइदिएको भए पक्कै सरकारको लगानी सार्थक बन्थ्यो । राष्ट्रिय खेलकुुद परिषदसामु देश जोड्ने सुवर्ण अवसर थियो । आयोजक यस्ता सवालमा धेरै ठाउँमा चुकेको छ । यसको समिक्षा सागपछि गरौंला । यसमा नेपालगन्जको समग्र नेतृत्व पनि लबिङमा चुकेकै हो ।
सागले सार्क राष्ट्रहरुलाई एउटै थलोमा उभ्याएर एकताको सन्देश दिन्छ नै, यता देशभित्र प्रादेशिक संरचनामा गइसकेपछि पहिलोपटक हुन लागेको यति भव्य खेल उत्सवका लागि सातैवटा प्रदेश समेटिएको भए साँच्चिकै देश जोडिन्थ्यो । अर्कोतर्फ देश अझै प्रक्रिया र पद्धतिमा अगाडि जान सकिरहेको छैन भन्ने प्रस्ट बुझ्न सकिन्छ । उद्घाटन समारोह चल्नै थाल्दा पनि भिआइपी प्यारापिटमा कुर्सी जडानका केही काम गरिरहेका दृष्यले लाज ढाक्न पनि मुस्किल भइरहेको थियो । उदघाटन समारोहको मौलिकता, सिर्जनशीलता र व्यवस्थापन पक्षका बारेमा पनि सागपछि नै समिक्षा गरौंला । यद्यपी भौतिक पुर्वाधार निर्माणका काममा हेलचक्रयाई भएकै हो । खेलकुद नेतृत्वले सरकारलाई बुझाउनै सकेन, या त सरकारको नजरमा खेलकुदका पुर्वाधार प्राथमिक बिषय हैन ।
दक्षिण एशियाली खेलकुद(साग) कुनैपनि शक्तिसाली देशको राष्ट्रप्रमुखको भ्रमणभन्दा महत्वपुर्ण छ देशका लागि । राष्ट्रप्रमुख कुनै होटलको भव्य अडोटरियम हलमै सबै बैठक सकेर फर्कन सक्छन्, तर ती देशका सदभावना दुतका रुपमा खेलाडीहरुले सारा सहर हेर्छन्, भौतिक पुर्वाधार र समृद्धिसँग साक्षात्कार गर्छन् । यसहिसाबले साग अझ महत्व बोकेको हुन्छ । कम्तीमा सातवटा देशमा प्रत्यक्ष तथा संसारभर अप्रत्यक्ष यहाँको समृद्धिको सन्देश प्रवाह गर्ने सुवर्ण अवसर हो हाम्रालागि । हुनत भौतिक पुर्वाधारमा नेपालले छलाङ मार्न नसकेको गतिलो उदाहरण त छँदैछ । साढे तीन दशकको यात्रामा हामीसँग उही रंगशाला छ दशरथ रंगशाला ।
पहिलो साग भएको यो रंगशालाको विकल्प १३औं साग हुँदा पनि खोज्न सकिएको छैन ।
सन् २०१२ मा बेलायत सरकारद्धारा सञ्चालित डिएफआइडी लगानीको इएसपी र द एशिया फाउन्डेसन नामक गैरसरकारी संस्था मिलेर नेपाल सरकारका लागि प्रकाशित मार्गदर्शन नामक पुस्तक पढ्ने सबैलाई एउटा कुराले धेरै नराम्रोसँग झक्झक्याउँछ । त्यो के हो भने नेपालको राजनीति, इतिहास, स्थानीय तह, सरकार, वित्त, व्यवस्थापन, कानुनी व्यवस्था लगायत सबै कुराका बारेमा विस्तृत जानकारी भएको उक्त पुस्तकले पुर्वाधारको बिषयमा एक शब्द पनि बोलेको छैन । यो पुस्तकले दुई कुरा राख्छ । पहिलो ः नेपालमा भएका पुर्वाधार विकासका काम कुनै पनि गणनायोग्य छैनन्, दोस्रो ः हाम्रा दाता राष्ट्रहरुले नेपालमा पुर्वाधार विकासको परिकल्पना नै गरेका छैनन् ।
वास्तवमा दुर्भाग्य नै मान्नुपर्छ, पहिलो, आठौं र तेह्रौं गरी तीनवटा सागको उदघाटन समारोह एउटै रंगशालामा भए । नेपालमा भएका पुर्वाधार विकासका काम कुनैपनि गणनायोग्य छैनन् भन्दा मुटु चसक्क दुख्छ । सबैलाई खुशी दिने खेलकुद र त्यही खेलकुदको रंगशालाका बिषयमा सरकार मौन छ । प्रधानमन्त्रीले यसलाई अवसरका रुपमा रुपान्तरण गर्नै सकेनन् । यो बिडम्वना हो ।
कुनैपनि बृहत खेलकुद महोत्सव आयोजनाको प्रमुख कारण सम्बन्धित देशले शान्ति, विकास र समृद्धि देखाउने नै हो । ओलम्पिक वा एशियाड जस्ता प्रतियोगिता विकसित देशले आफ्नो विकास र समृद्धि देखाउने माध्यम बनाएका छन् भने क्षेत्रीय खेल मेला दक्षिण एशियाली खेलकुद(साग) सार्क राष्ट्रहरुमाझ आपसी भाइचारा, एकता र मित्रता सुदृढ बनाउने थलो बनेको छ ।
समग्र खेलकुदले एकता, भातृत्व र प्रतिस्पर्धाको भावनालाई बढाइदिन्छ । जीवनलाई जीवनजस्तै राख्न खेलको ठुलो भुमिका छ । खेलहरुले मैत्रीपुर्ण भावनाको विकास गराउँछ । आपसमा सहयोग र आदानप्रदान गर्न सिकाउँछ । हामीले सारा खेलहरुबाट सिक्न सक्ने कुरा पनि सायद यही हो । फ्रान्सेली लिजेन्ड जिनेदाने जिदानेले फुटबलतर्फ संकेत गर्दै भनेका छन् –‘यो खेलले बल हान्न त सिकाउँछ नै, जीवनबारे पनि सिकाउँछ ।’ वास्तवमा खेलकुद भनेको जीवन जिउने कला हो, प्रतिस्पर्धा गर्न सिकाउने माध्यम हो, अनुशासन हो, भातृत्वको भावना हो, मैत्री सम्बन्ध कायम गर्ने विधा हो ।
साग आयोजनाको अर्थ हामीले सबैलाई बुझाउन सक्यौं कि सकेनौं? यो समिक्षाको बिषय पक्कै बनेको छ । तर, राष्ट्रिय खेलकुद परिषदका तत्कालीन सदस्यसचिव शरदचन्द्र शाहले परिकल्पना गरेको क्षेत्रीय खेलकुद महोत्सव फेरि एकपल्ट घर फर्किएको छ । साग आयोजनामा नेपालले ह्याट्रिक गरेको छ । नेपाल भ्रमण बर्षको पुर्व सन्ध्यामा हामीले सात देशका हजारौंको संख्यामा खेलाडी, अफिसियल, पदाधिकारी गरी सिंगो सार्क राष्ट्रलाई एकैपटक एउटै थलोमा जमघट गराउन सक्यौं, यो ठुलो उपलब्धि हो । खेलकुदमार्फत दिनसकिने समृद्धिको सन्देशलाई अब सरकारले आत्मसात गर्नैपर्छ । हामीले हाम्रो सम्भावना पहिचान गर्नैपर्छ । त्यसका लागि राज्य र नागरिक दुवै उत्तिकै जवावदेही हुन सक्नुपर्छ ।
सागको आयोजनाबाट नेपालगन्ज लगायत सहरले लाभ उठाउन सकिने आधार धेरै तयार भएका छन् । दक्षिण एशियाली राष्ट्रहरुमाझ नेपालको शान्ति, विकास र समृद्धिको सन्देश प्रवाह भएको छ । यहाँका नागरिकले देखाएको व्यवहारले पक्कै समग्र देशको सन्देश राम्रो गएको छ । यसलाई तपाईं हामी सबैले सकारात्मक सोंचका साथ व्यापक प्रचार प्रसार गर्न सक्यौं भने हामी पनि विदेशी पर्यटकहरु भित्राउन सफल हुनेछौं ।
