गत भदौ १ गते देखि लागु भएको मुलुकि देवानी (संहिता) ऐन २०७४ मा घर बहाल सम्बन्धमा नया कानूनी ब्यवस्था गरेको छ । उक्त कानूनमा घरभाडा लिने दिने प्रक्रिया, कानूनी दायित्व लगायतका बिषयमा स्पष्ट पारेको छ । कसैले आफ्नो हक, भोग वा स्वामित्वमा रहेको घर रकम लिने गरि निश्चित समयको लागी कुनै ब्यक्तिलाई उपयोग गर्न दिएकोमा बहालमा दिएको मानिने ब्यवस्था कानूनले गरेको छ । घर भन्नाले कुनै घर, घरको तल्ला, एकाई, कोठा वा त्यस्तो घरले चर्चेको जग्गा वा लगापात समेत सम्झनु पर्दछ भनी घरको परिभाषा पनि कानूनले नै स्पष्ट पारि दिएको छ ।
असुरक्षित घर बहालमा दिन, लिन नहुने ः कसैले पनि मानव बसोवास गर्नका लागी स्वास्थ्य तथा सुरक्षाको टृष्टिले बसोवास गर्न उपयुक्त नदेखिएको घर बहालमा दिन वा लिन हुदैन । गोदाम, पशुपालन, भण्डार, शीत भण्डार जस्ता गैर आवासीय प्रयोजनको घरको गुणस्तर घर बहाल सम्झौतामा उल्लेख गरे बमोजिम हुने ब्यवस्था कानूनले गरेको छ ।
घर बहालको अवधी ः घर बहालको अवधी पाँच बर्षमा नबढाई सम्झौतामा उल्लेख गरे बमोजिम हुनेछ । तर ब्यापारिक प्रयोजनको लागी घर बहाल दिएकोमा सम्झौतामा उल्लेख भए बमोजिम हुने ब्यवस्था कानूनले गरेको छ । उल्लेखित कुरा लेखिएको भएता पनि घर बहालको अवधी समाप्त भए पछि घर बहालमा लिने दिने ब्यक्तिहरुको सहमतिमा त्यस्तो अवधी पटक पटक थप गर्न सकिने छ ।
घर बहालमा दिदाँ सम्झौता गर्नु पर्ने ः कुनै ब्यक्तिले घर बहालमा दिदाँ देहाएका कुराहरु खुलाई बहालमा लिने ब्यक्तिसंग लिखित सम्झौता गर्नु पर्ने छ । (क)घर बहाल लिने र दिने ब्यक्तिको पुरा नाम र ठेगाना, नागरिकता नम्बर र बिदेशी भए राहदानी वा परिचय खुल्ने प्रमाणपत्र (ख) घर रहेको ठाउँ र जग्गाको कित्ता नम्बर (ग)बहालमा लिने प्रयोजन (घ) बहाल सुरु हुने मिति (ङ) बहाल कायम रहने अवधी (च) मासिक बहाल रकम (छ)बहाल बुझाउने समय र प्रक्रिया (ज) घरमा प्रयोग भएका बिजुली, खानेपानी, टेलिफोन आदीको महसुल बुझाउने दायित्व (ञ)बहालमा लिएको घरको बीमा गर्नुपर्ने भए सो सम्बन्धी कुरा (ट)बहालमा लिएको घर छोड्ने तथा बहालमा बसेको ब्यक्तिलाई हटाउने सम्बन्धि कुरा (ठ) बहालमा लिएको घर अन्य ब्यक्तिलाई बहालमा दिन पाउने वा नपाउने कुरा र (ड) अन्य आवश्यक कुराहरु घर बहालमा दिदा लेखिने सम्झौतामा उल्लेख गरिनु पर्दछ ।
घर बहालको सम्झौताको लिखतमा बहाल बस्ने ब्यक्तिको फोटो समेत टाँस गर्नु पर्ने छ । घर बहालको सम्झौताको लिखतमा बहालमा लिने दिने ब्यक्ति र दुवै पक्षका कम्तीमा साक्षीको सहिछाप गरि त्यस्तो लिखतको एक एक प्रति बहालमा लिने दिने ब्यक्तिले लिनु पर्ने ब्यवस्था कानूनले गरेको छ । उपरोक्त बमोजिमको प्रक्रिया पुरा गरे पछि बहाल सम्बन्धमा घरधनी र बहालमा लिने ब्यक्ति बिच सम्झौता भएको मानिने ब्यवस्था कानूनले गरेको छ ।
घरको बिवरण दिनु पर्ने ः कसैले कुनै घर बहालमा दिदाँ त्यस्तो घरको बनोट सम्बन्धमा कुनै कमजोरी वा त्रुटी भए त्यसको बिवरण घर बहालमा लिने ब्यक्तिलाई सम्झौता गर्दाको बखत दिनु पर्ने ब्यवस्था कानूनले गरेको छ ।
मालसामान वा बस्तुको बिवरण तयार गर्नु पर्ने ः (१) घर धनीले आफ्नो घर बहालमा दिनु अघि बहालमा दिने घरमा रहे भएका मालसामान वा वस्तुको बिवरण तयार गर्नु पर्ने छ । (२) उपदफा (१) बमोजिम तयार गरिएको बिवरणमा उल्लेखित मालसामान वा बस्तु बुझि त्यसको भरपाई घर धनीलाई दिनु पर्ने छ ।
घर धनीको दायित्व ः घर बहालमा दिने सम्बन्धि कानूनमा घर धनीको दायित्वको बारेमा पनि स्पष्ट पारेको छ । जस अनुसार घर बहालमा दिने घरधनीको दायित्व देहाए बमोजिम हुने ब्यवस्था छ । (क) बहालमा बस्ने ब्यक्तिलाई सम्झौता बमोजिम घर उपभोग गर्न दिनु पर्ने । (ख) सम्झौतामा अन्यथा उल्लेख भएकोमा बाहेक बहालमा दिएको घरमा उपलब्ध भएसम्म पानी तथा बिजुलीको आफुर्ति र ढल निकास तथा सरसफाइकाmे ब्यवस्था गर्नु पर्ने । (ग) बहालमा बस्ने ब्यक्तिलाई त्यस्तो घरमा बस्ने अन्य ब्यक्तिबाट असुरक्षा,हैरानी वा अशान्ती हुनबाट रोक्ने । (घ) सम्झौतामा उल्लेखित अन्य कुराहरु पालना गर्ने । बहालमा लिने ब्यक्तिको दायित्व ः नया कानूनले बहालमा लिने ब्यक्तिको दायित्व पनि निर्धारण गरेको छ । जस अनुसार बहालमा लिने ब्यक्तिको दायित्व देहाए बमोजिमको हुनेछ । (क) निर्धारित समयमा घरधनीलाई बहालको रकम भुत्तानी गर्नु पर्ने । (ख) बहालमा लिएको घर आफ्नो घर सरह मानी सरसफाई, उचित र मनासिव तवरले हेरचाह, संरक्षण तथा सुरक्षा गर्नु पर्ने । (ग) आफु बहालमा रहेको घरका अन्य ब्यक्ति वा छिमेकीलाई अशान्ती, हैरानी वा असुरक्षा हुने जस्ता कुनै काम गर्न नहुने । (घ) सम्झौतामा उल्लेखित अन्य कुराहरु पालना गर्ने
घरबहाल बुझाउने तरिका र प्रक्रिया ः कानूनमा घर बहाल कसरी बुझाउने भन्ने बारेमा पनि स्पष्ट पारेको छ जस अनुसार (बहालमा लिने ब्यक्तिले सम्झौतामा लेखिएको तरिका र प्रक्रिया बमोजिम घरधनीलाई बहाल बुझाउनु पर्ने छ । सम्झौतामा कुनै तरिका र प्रक्रिया उल्लेख नभएकोमा बहालमा लिने ब्यक्तिले प्रत्येक महिना भुत्तान भएको सात दिन भित्र घरधनीलाई बहाल बुझाउनु पर्ने छ । घर धनीले नगदै बहाल बुझेकोमा त्यसको भरपाई गरि बहाल बुझाउने ब्यक्तिलाई दिनु पर्ने कानूनी ब्यवस्था गरेको छ ।
कर तथा अन्य दस्तुर बुझाउने दायित्व ः घर बहालमा लिदा दिदा कर वा अन्य दस्तुर बुझाउने सम्बन्धमा पक्षहरुलाई दायित्व निर्धारण गरेको छ । सम्झौतामा अन्यथा उल्लेख भएकोमा बाहेक बहालमा दिएको घरको कानून बमोजिम लाग्ने कर लगायत अन्य दस्तुर बुझाउनु पर्ने दायित्व घर धनीको हुनेछ । घरधनीको कर वा दस्तुर बुझाउने दायित्व भएमा र निजले समयमा कर वा दस्तुर नबुझाएमा बहालमा लिने ब्यक्तिले त्यस्तो कर वा दस्तुर आफैले बुझाउनु पर्ने छ । बहालमा लिने ब्यक्तिले कर वा दस्तुरको रकम बुझाएकोमा निजले घरधनीसंग त्यस्तो रकम बहाल दिदाँ कटाउन पाउने छ ।
घरको बीमा गराउनु पर्ने ः औद्योगिक वा ब्यवशायिक प्रयोजनको लागी घर बहालमा लिने ब्यक्तिले त्यस्तो घरको सुरक्षाको लागी घरको बीमा गराउनु पर्नेछ । बीमा गराउनु पर्ने दायित्व भएको ब्यक्तिले घरको बीमा नगराएमा र सो घर बिपद् अशान्ति, हुलदंगा, आगजनी जस्ता कारणबाट क्षति हुन गएमा त्यसको जिम्मेवारी घर बहालमा लिने ब्यक्तिले ब्यहोर्नु पर्ने छ ।
बहालमा लिएको घरको मर्मत सम्भार ः सम्झौतामा अन्यथा उल्लेख भएकोमा बाहेक बहालमा दिएको घरको आवश्यक मर्मत सम्भार गर्ने दायित्व बहालमा लिने ब्यक्तिको हुनेछ । सम्झौतामा बहालमा लिएको घरको मर्मत सम्भार घरधनीले गर्ने कुरा उल्लेख भएमा र बहालमा लिएको कुनै घरको मर्मत सम्भार गर्नु पर्ने भएमा बहालमा लिने ब्यक्तिले समयमानै घरधनीलाई लिखित सुचना गर्नु पर्नेछ । सुचना गर्दा पनि घरधनीले बहालमा दिएको घरको मर्मत सम्भार नगरेमा बहालमा बसेको ब्यक्तिले त्यस्तो घरको आफैले मर्मत सम्भार गर्न सक्नेछ । घरको मर्मत सम्भार गर्दा लागेको बिल बमोजिमको रकम बहालमा बस्ने बस्ने ब्यक्तिले घरधनीलाई दिनुपर्ने बहाल रकमबाट कटाई लिन पाउनेछ । घरको मर्मत सम्भार गर्दा घरधनी र बहालमा बस्ने ब्यक्ति बिच त्यस सम्बन्धमा छुटै सहमति भएकोमा बाहेक मर्मत सअम्भार गर्नु अघि बहालमा लिने ब्यक्तिले मर्मत सम्भारको लागत अनुमान गरि घरधनीलाई पन्ध्र दिन अघि लिखित जानकारी गराउनु पर्नेछ ।
बहालमा लिएको घर अर्को ब्यक्तिलाई बहालमा दिन सक्ने
घरधनीसंग सम्झौता हुँदा आफुले बहालमा लिएको घर वा त्यसको कुनै अंश अन्य ब्यक्तिलाई पुनः बहालमा दिन सक्ने कुरा उल्लेख भएकोमा बहालमा लिने ब्यक्तिले त्यस्तो घर वा त्यसको कुनै अंश अन्य ब्यक्तिलाई सम्झौताको अधीनमा रहि बहालमा दिन सक्नेछ । बहालमा लिने ब्यक्तिले घर वा त्यसको कुनै अंश अन्य ब्यक्तिलाई बहालमा दिएकोमा त्यसरी बहालमा लिने ब्यक्तिको नाम र ठेगाना पन्ध्र दिन भित्र घरधनीलाई लिखित रुपमा दिनु पर्नेछ । दोश्रो बहालमा लिएको ब्यक्तिले बहालमा बस्दा सर्त बमोजिमको काम नगरेमा, निजले बहालमा लिएको घरको सरसफाई, संरक्षण वा सुरक्षा नगरेमा वा निजले बहालमा बस्ने अन्य ब्यक्ति वा छिमेकीलाई हैरानी, दुःख वा अशान्ति हुने कुनै काम गरेमा बहालमा दिने ब्यक्तिले निजलाई जुनसुकै बखत घरबाट हटाउन सक्नेछ ।
स्वीकृती बिना संरचना हेरफेर गर्न नहुने ः सम्झौतामा अन्यथा उल्लेख भएकोमा बाहेक घर बहालमा लिने ब्यक्तिले घर धनीको लिखित स्वीकृती बिना बहालमा लिएको घरको कुनै संरचना भत्काउन, हटाउन, बिगार्न वा घरमा कुनै भाग थप गर्न वा अन्य कुनै किसिमले हेरफेर गर्न पाउने छैन । यस बिपरित कुनै काम गरि बहालमा लिएको ब्यक्तिले घरधनीलाई कुने हानी नोक्सानी पु¥याएमा घरधनीले बहालमा बस्ने ब्यक्तिबाट आफुलाई परेको नोक्सानीको क्षतिपुर्ति भराई लिन पाउने छ ।
बहालमा लिएको घर छाड्न सक्ने ः (१)बहालमा लिने ब्यक्तिले देआएका कुनै अवस्थामा घर बहालको अवधी समाप्त नहुदै बहालमा लिएको घर छाड्न सक्नेछ । (क)घरधनीले दफा ३८९ बमोजिम आफ्नो दायित्व पुरा नगरेमा । (ख) जुन प्रयोनको लागी घर लिएको हो त्यस्तो कामको लागी निजलाई घर नचाहिने भएमा । (ग) घरधनीले सम्झौता वा यस परिच्छेद बिपरित कुनै काम गरेमा उल्लेखित अवस्थामा बहालमा लिने ब्यक्तिले घर छाड्नु परेमा सम्झौतामा अन्यथा उल्लेख भएकोमा बाहेक कम्तीमा ३५ दिन अगावै घरधनीलाई लिखित रुपमा सुचना दिनु पर्नेछ । सुचना नदिई बहालमा लिने ब्यक्तिले घर छाडेमा घर धनीले त्यस्तो समयको घरको बहालको रकम बहालमा बस्नेले अग्रिम दिएको भए त्यसबाट कट्टा गर्न र नदिएको भए निजबाट भराई लिन पाउँनेछ ।
बहालमा लिने ब्यक्तिलाई हटाउन सक्ने ब्यवस्था ः (१) देहायका कुनै अवस्थामा घरधनीले बहालमा लिने ब्यक्तिलाई घरबाट हटाउन सक्नेछ । (क) बहालमा बस्ने ब्यक्तिले दफा ३९० बमोजिम आफ्नो दायित्व पुरा नगरेमा । (ख) बहालमा बस्ने ब्यक्तिले बहालमा लिएको घरभित्र कानूनले निशेष गरेको कसुरजन्य कुनै क्रियाकलाप गरेमा । (ग) घरधनी आफैलाई घर आवश्यक भएमा । (घ) घरबाट मानिस हटाई घरको मर्मत सम्भार गर्नु परेमा । (ङ) प्राबिधिक तथा स्वास्थ्यका टृष्टिले बहालमा दिएको घरमा मानिस बसोबास गर्न अनुपयुक्त नदेखिएमा । (च) घर बहालको अवधी समाप्त भएमा बहालबाट हटाउन सक्नेछ (छ) बहालमा बस्ने ब्यक्तिले सम्झौता बिपरित कुनै काम गरेमा बहाल लिएको ब्यक्तिलाई घरबाट हटाउनु परेमा घरधनीले कम्तीमा पैतीस दिनको अग्रिम लिखित सुचना दिनुपर्नेछ । (३) उपदफा (२) बमोजिम घरधनीले बहालमा लिएको ब्यक्तिलाई हटाएकोमा त्यस्तो घर आफुले प्रयोग नगरि तीन महिनासम्म अन्य ब्यक्तिलाई बहालमा दिन पाउने छैन । (४) उपदफा (३) बमोजिम घरधनीले त्यस्तो घर तीन महनिा भित्र अन्य ब्यक्तिलाई बहालमा दिने भएमा र पहिला बहालमा लिने ब्यक्तिले त्यस्तो घर बहालमा लिन चाहेमा निजले प्राथमिकता पाउनेछ ।
मालसामान वा बस्तु दुरुस्त बुझाउनु पर्ने ब्यवस्था ः (१) बहालमा लिने ब्यक्तिले आफुले लिएको घर बहालबाट छाड्दा आफ्नो जिम्मामा रहेको मालसामान वा बस्तु गन्ती गरि तथा घर सफा वा रंगरोगन गर्नुपर्ने भए सो समेत गरि घरधनीलाई दुरुस्त बुझाउनु पर्नेछ । (२)घर बहालमा लिने ब्यक्तिले आफ्नो जिम्माको कुनै मालसामान वा बस्तु वा सो मालसामान वा बस्तुको प्रचलित मुल्य बमोजिमको रकम बहालमा लिने ब्यत्तिले घरधनीलाई दिनु पर्नेछ । (३) उपदफा (२) मा जुनसुकै कुरा लेखिएको भएता पनि दैनिक प्रयोग गर्दा खिईने वा नष्ट हुने मालसामान वा बस्तुको शोधभर्ना गर्न वा त्यस्तो मालसामान वा बस्तुको रकम दिन बहालमा लिने ब्यक्ति बाध्य हुने छैन ।
घर खाली गराउन सक्ने कानूनी ब्यवस्था ः (१) यस परिच्छेदमा अन्यत्र जुनसुकै कुरा लेखिएको भएता पनि घर लिने कुनै ब्यक्ति बिना सुचना तीन महिना वा सो भन्दा बढी अवधीसम्म बहाल रकम नबुझाई बेपत्ता भएमा र निजलाई सार्वजनिक रुपमा सुचना गर्दा वा निजको ठेगानामा पत्राचार गर्दा फेला नपरेमा वा फेला परे पनि निज वा निजको कुनै हकवाला वा प्रतिनिधि उपस्थित नभएमा घरधनीले स्थानिय तहको सम्बन्धि वडा कार्यालयमा त्यस्तो ब्यहोराको निवेदन दिनुपर्नेछ । (२) उपदफा १ बमोजिम निवेदन परेमा सम्बन्धित वडा कार्यालयले पन्ध्र दिनको सुचना दिई बहालवालालाई उपस्थित हुन सार्वजनिक सुचना गर्नेछ । (३) उपदफा(२) बमोजिमको सुचना प्रकाशन भएकोमा बहालवाला ब्यक्ति त्यस्तो अवधीभित्र उपस्थित हुनुपर्नेछ । (४) उपदफा (३) बमोजिमको अवधीभित्र त्यस्तो ब्यक्ति उपस्थित नभएमा सम्बन्धित वडा कार्यालयले बहालमा रहेको घर खोली मालसामान आफ्नो वा कुनै मानिसको जिम्मा रहने गरि घर खाली गराउन सक्नेछ । (५) उपदफा(१) बमोजिम बेपत्ता भएको मानिस ५ महिना भित्र फर्कि आएमा वा आफ्नो कुनै प्रतिनिधि पठाएमा सम्बन्धित वडा कार्यालयले बहालवापतको बाँकी रकम लिई मालसामान निजलाई फिर्ता दिनुपर्नेछ । (६) यस दफामा अन्यत्र जुनसुकै कुरा लेखिएको भएता पनि स्थानिय तहको सम्बन्धित वडा कार्यालयमा निवेदन परेको एक महिना भित्र एक महिना भित्र पनि त्यस्तो कार्यालयले कुनै कारवाही नगरेमा सम्बन्धित घरधनी आफैले सम्बन्धित वडा कार्यालय र नजिककको प्रहरी कार्यालयमा निवेदन दिई प्रहरी कर्मचारी र कम्तीमा दुईजना स्थानिय ब्यक्तिलाई साक्षी राखी लिखत खडा गरि घर खोली निजको मालसामान प्रहरीको जिम्मा दिनुपर्नेछ ।
मुद्धा गर्ने हदम्याद ः यस परिच्छेद बमोजिम भए गरेको कारवाहीबाट मर्का पर्ने ब्यक्तिले त्यस्तो काम कारवाही भए गरेको मितिले ६ महिना भित्र नलिस गर्न सक्नेछ । (लेखक अधिवक्ता हुन् ।)
